کتیبه های اورخون ـ۳ 

                               دین ـ۱           

                                                           

                                                    مطلبی را که پیش رو دارید از کتاب «  تاریخ ترکهای 
                                                    اسیای میانه»نوشته اقای واسیلی ولادیمیر برتولد 
                                                    مستشرق نامدار روس( آلمانی الاصل) برداشته ام
                                                    اقای بارتولد در حوزه مطالعات ایران شناسی وترک
                                                    شناسی اثار ارزشمندی را اعم از کتاب ها٫مقالات 
                                                                           و... ارائه کرده اند.

برای اینکه روانشناسی این اقوام را بفهمیم ،می باید اعتقادات دینی انها را بدانیم آثار تاریخی باقیمانده تقریبا هیچ سندی در این مورد بدست نمی دهند گه گاهی از ایین پرستش اسمان و زمین ذکری شده و اصطلاحاتی بر حسب کاربرد انها به کار رفته است : " اسمان ترک " ، " اب و خاک ترکان " واژه« Tengri »معنای اسمان ، به معنای مادی ان ، می دهد و همین واژه ضمنا به معنای اسمان به مفهوم  کائناتی ان است . می توان با استناد به فرازهایی که " اب و خاک " ) Yer Sub ) در انها امده  است چنین نتیجه گرفت که " اب و خاک " به عنوان یک ایزد یگانه تلقی میشده است ، و نه به عنوان یک کلیت ارواح خاکی. اخرین ترجمه تومسن تحت عنوان قدیسان ترک( Sub Yer ) در این مورد نیز موجب سوء تفاهماتی خواهد شد.                                                     

از میان ایزدان تنها، فقط از روح محافظ کودکان که نامیده می شود یاد شده که خان مادر خود را با او مقایسه می کند. پرستش اومه تا روزگار ما در میان اخرین شمن پرستان ترک ، در آلتائی ادامه یافته است . با اینکه واژه قام که به معنای شمن است در کتیبه ها  وجود ندارد ، تردیدی نیست که ترکهای تو- کیو - شمن پرست بوده اند . در کتیبه ها هیچگونه اثری هم از نفوذ ادیان جامعه های متمدن (شهرنشین ) ، که در منابع چینی به ما معرفی میکنند دیده نمی شود. به عنوان مثال به موجب اسناد موجود در « یوکوک »  با  توضیح اینکه دین بودا ممکن است اثرات شومی بر خصلت جنگجوئی ترکان داشته باشد، او را از این کار منصرف می کند. اطلاعات ما در تبلیغات دینی نشات گرفته از باختر حتی از انچه درباره ادیان شرقی گفته شد ، کمتر است. الفبای ایرانی٫بدون هیچگونه رابطه ای با تبلیغات دینی٫و فقط به علت گسترش روابط بازرگانی درنواحی ترک نشین رایج می شود (مانند رایج شدن الفبای فنیقی در دوران باستان)              

دین زرتشت ، که دین ملی ایران بود، هیچ وجه مشترکی با یک دین جهان گستر ندارد . پس از فتوحات اسکندر کبیر ، نواحی خاوری ایران برای مدت زمان طولانی از نواحی باختری ایران جدا ماندند و  تحت تاثیر نفوذ  فرهنگ بودائی و  هندی قرار گرفتند . مبلغان  بودائی گاهی از الفبای هندی برای تبلیغات دین خود در میان ایرانیان و  ترکان استفاده می  کردند . از برکت اکتشافات هیئت های باستان شناسی  اروپایی در ترکستان  خاوری  ما  در حال حاضر اسنادی از متون بودائی ترکی دراختیار داریم که با الفبای هندی نوشته شده است . با وجود این بودائیان خیلی سریع الفبای ملی سغدی را برگزیدند و این الفبا ، چنانکه بعدا خواهیم دید ، بوسیله ترکان هم مورد استفاده قرارگرفت                                                       

الفبائی ویژه هم بوسیله نمایندگان دو دین شرقی مانوی و مسیحی ، که احتمالا از قرن سوم میلادی رو به گسترش نهادند، به کار برده شده است . دین مانوی بعد از دین مسیحی پدید امد و نشان تلاش و  کوششی بود  برای امیزش دین زرتشتی ، مسیحی و بودائی . با این وصف ، ظاهرا تبلیغ و گسترش دین مانوی دراسیای میانه زودتر از دین مسیحی اغاز شد و در این مورد است که رابطه ای میان دین والفبا مشاهده میشود مانویها ومسیحیان هریک خط مخصوص به خودشان را داشتند . الفبای مسیحیان به عنوان الفبای سریانی معروف بود ، اما هر یک از فرقه های مسیحی خاور زمین الفبای  مخصوص خود  را  که گونه ای خاص و  مشتق از الفبای رایج سریانی بودبه کارمی بردند.ایرانیان وترکانی که به دین مانوی گرویدند برای مدت زمانی طولانی الفبای مانوی و سریانی را بکار می بردند . با وجود این ، متون مانوی و مسیحی ای یافت می شود که به خط ملی سغدی نوشته شده است.                                                   

در یک مورد استثنائی ، دو نسخه از متن اثری - ترکی را در اختیار داریم که زبان هریک از نسخه ها با زبان دیگر متفاوت است.یکی از انها به زبان مانوی و دیگری به زبان سغدی اویغوری نوشته شده است . مدت زمان کوتاهی پس از میان رفتن امپراطوری ترک های اوغوز چنانکه بعدا نشان خواهیم داد ، دین مانوی درمیان ترکان بسیار گسترش یافت . با وجود این درباره سلطه خانهای ترک در فاصله قرون ششم تا هشتم میلادی مدارک موثقی در اختیار نداریم که اطلاعات لازم را درمورد اینکه موفقیتهای بازرگانی سغدیها دراستپ های اسیای میانه تا چه حدبا تبلیغات دینی همراه بوده است در اختیار ما  بگذارد . طبیعی است که حوزه اصلی فعالیت بازرگانان و مبلغان دینی راه  تجاری ای بوده  است که  به  چین منتهی می شده  است . در مسیر همین راه سکونتگاههای سغدی تا حدود « لب - نر » پدید امدند . گزارشهای زائری بودائی بنام « هیوان- تسانگ »٫که در حدود سال 630میلادی در سفر بوده است به ما خبر می دهد که در انزمان در منطقه ترکهای غربی ، که تا کناره های رود « چو »امتداد یافته است شهرهای تجاری سغدی وجود داشته است هیوان تسانگ از شهرهائی که در ساحل جنوبی رودخانه «ایزیگلی - کول » وجود داشته و نزدیک مسیر سفر وی قرار داشته است نام نمی برد                             
                                                                             .
با وجود این ٫ موجودیت این شهرها در تاریخ سلسله سلاطین چینی تانگ گزارش شده است. اطلاعات تاریخی در مورد اسیای میانه از اغاز قرن نهم میلادی فرا تر نمی رود . اعتقادات دینی شمن پرستان ، بخصوص در مراسم تدفین مردگان ترک ها نمایان می شود . ما از طریق منابع چینی می دانیم که ترکها تندیسهای دشمنانی راکه به دست شخص متوفی کشته شده بوده اند در کنار گور هر جنگجو نصب می کرده اند . کتیبه اورخون به صراحت این اطلاعات را تایید می کند و اصطلاح  فنی به  کار رفته برای نامیدن این گونه تندیس ها را در اختیار ما می گذارد . این اصطلاح بل بل « BalBal »است و واژه ای است که ظاهرا از زبان چینی گرفته شده است . کتیبه اورخون به ما نمی گوید که ایا بر پا کردن یک " بل بل " با اجرای مراسم ائینی همراهست یا نه٫ اما ما ازطریق منابع بیزانسی می دانیم که درموارد بسیار فرماندهان قشون دشمن که بدست خان متوفی اسیر شده بوده اند ، که در کنار گور او قربانی می شدند . قدر مسلم اینست که قربانی کردن دشمنان در کنار گور مرده بنا بر اعتقادی که در میان شمن پرستان اقوام دیگر نیز وجود دارد و ان اینست که قربانیان یک مقتول در ان دنیا درخدمت قاتل خود یا درخدمت کسانی که قتل به خاطر انها انجام گرفته است ، خواهند بود . ....................................... ادامه دارد.